مقاله فرهنگ خانه در منابع اسلامی

مقاله شاخصه های کالبد و فرهنگ خانه در منابع اسلامی

مقدمه

اولین و پایدارترین تأثیراتی که یک انسان از محیط فیزیکی و فضای فرهنگی زندگانی خود کسب می کند در خانه و در میان خانواده روی می دهد. خانه و خانواده نقطه آغازین روند اجتماع پذیری انسان است و تأثیر پذیری و تأثیر گذاری میان خانه و خانواده از یک سو و انسان از سوی دیگر، روندی طبیعی دارد.

اگر این نکته بدیهی را از یاد نبریم که قاطبه انسان ها در هر مقطعی از زندگانی خود در یک خانه و غالبا در میان یک خانواده بسر می برند، در خواهیم یافت که این روند تأثیر پذیری و تأثیر گذاری همواره همراه انسان خواهد بود با این تفاوت که در مقطعی از زندگی یعنی دوران کودکی و جوانی، انسان بیشتر تأثیر پذیر است و در مقطعی که خود عهده دار تشکیل خانواده و شکل دادن به خانه اش می شود، نقش اثر گذار او بیشتر جلوه گر می شود

خانه هر انسان مأمن اوست و این مقام أمن عهده دار تأمین دو رشته نیازهای امنیتی انسان است:

1. نیازهای امنیت جسمی
2. نیازهای امنیت روحی و روانی.

گرچه به طور طبیعی نیاز به سر پناه و بهره مندی از یک مکان امن برای محافظت انسان در برابر عوارض طبیعی نظیر سرما و گرما و باد و باران و …، اولین و مهم ترین علت سکونت انسان در یک مکان بوده است و دوران غار نشینی حیات بشر هم بر همین اساس توجیه می گردد، اما نمی توان و نباید کار کرد خانه را به همین رفع نیاز مادی منحصر ساخت.

تأثیری که فضا و محیط سرای زیست انسان در شکل دهی به نگرش ها و خلقیات و آرزوهای او می گذارد به گونه ای است که بسیاری از مردم شناسان برای تمایز نهادن میان مراحل مختلف حیات فکری و فرهنگی انسان، از تفاوت هایی که میان زیستگاه ها و نحوه ساخت و پرداخت مسکن و مأوای انسان وجود دارد، مدد می گیرند.

بدینسان أدواری چون غارنشینی، چادرنشینی و یکجانشینی (اعم از روستانشینی و شهرنشینی)، بر اساس نوع سرایی که انسان برای نشیمن خود تدارک دیده است متبلور می شود. فی المثل فردی چون ابن خلدون (۸۰۸ – ۷۳۲ ق) بنیان اندیشه اجتماعی خود را با تمرکز بر تقابل دو مرحله اساسی تاریخ زندگی انسان یعنی چادر نشینی (بادیه نشینی) و یکجا نشینی (شهر نشینی) استوار کرده و از رهگذر بررسی این تقابل و اثرات تمدنی آن، به تأسیس اعلم عمران» نائل شده است. (ابن خلدون، ج ۱، ۲۲۵ به بعد)

دیانت اسلام با توجه به امکان رشد و تعالی بهتر استعدادهای انسان در محیط شهری، از منادیان و مشوقان جدی شهر نشینی بوده و تاریخ اسلام نیز با محوریت یافتن مدینه است که وارد مرحله تأسیسی خود می شود. شهر یا مدینه به واسطه برخورداری از امکان تجمیع سه حوزه مختلف حیات اجتماعی انسان یعنی اقتصاد، فرهنگ و سیاست در یک مکان، به پیشبرد اهداف تکاملی نوع بشر بهتر یاری می رساند. با شهر است که انسان قدرت خلیفه اللهی خود را محقق می سازد. شهر نماد گریز نسبی انسان از سیطره طبیعت و بارزترین تجلی قومی خالقیت اوست.

در مذمت بادیه نشینی از رسول خدا روایت شده است که: من بدا جفا: «هر که به بادیه نشیند و مسکن به بیابان دارد درشت طبع گردد». (ابن الفضاعی، ۱۳۷۷، ۱۹۰) در علت پایی چنین پدیده ای نیز به فقدان مجالس علما و کلمات حکما در محیط بادیه اشاره شده است. (ابن القضاعی ۱۳۷۷۰، ۱۹۰) گرچه زندگی شهری و زندگی روستایی هر دو از مصادیق یکجانشینی و مرحله ای برتر از بادیه نشینی تلقی می شوند، اما حتی در میان این دو نحوه زیست نیز ترجیح شهر در اسلام مشاهده می شود.

مولوی در اشاره به همین ترجیح است که با استناد به گفتار رسول خدا(ص) می گوید:

ده مرو، ده مرد را احمق کند                          عقل را بی نور و بی رونق کند

قول پیغمبر (ص) شنو ای مجتبی                   گور عقل آمد وطن در روستا

هر که در روستا بود روزی و شام                    تا به ماهی عقل او نبود تمام

وانکه ماهی باشد اندر روستا                        روز گاری باشدش جهل و غما

(مولوی، دفتر سوم، بیت ۵۱۷)

مدینه اسلامی، در مقابل «بادیه عربیه عهده دار رسالتی بود که اولین ویژگی آن برخورداری از کانون فرهنگی مشخص و مجسمی با عنوان مسجد بود.

مسجد، خانه متقین بود و فرهنگی که قرار بود در مسکن و سرای مسلمانان حاکم گردد، از این کانون صادر می گردید و پیامبر (ص) در اشاره به همین کار کرد مسجد بود که آن را با صفت  خانه هر فرد منفی توصیف کردند؛ المسجد بیت کل تقی (القضاعی، ۱۳۷۷، ۴۱) مسجد به عنوان کانون هویت شهر اسلامی به انسان مسلمان هویت و شخصیت اجتماعی می بخشید. (عثمان، ۱۳۷۶۲۱۸)

گرچه مکه دوران شرک نیز به عنوان ام القرای اعراب همین نقش فرهنگی را ایفا می کرد. اما مدینه پیامبر (ص) قرار بود این نقش فرهنگی را با رویکردی مصلحانه و پیرایش گرانه انجام دهد نه بدان گونه که مکه مشرکین انجام می داد؛ بدعت آلود و فاسقانه. به عبارت بهتر مدینه اسلامی در آن واحد عهده دار دو وظیفه گردیده بود، هجرت دادن انسان ها از بادیه به مدینه و هجرت دادن انسان ها از مدینهی شرک به مدینه ی اسلامی

خانه هایی که کالبد فیزیکی شهر اسلامی را شکل می بخشید از دو اقتضای اقلیمی و فرهنگی تأثیر می پذیرفت. به دیگر سخن گرچه اسلامیت شهر اسلامی در رعایت موازین ساخت و ساز بایستی لحاظ می گردید و این اقتضای فرهنگی شهر اسلامی بود، أما به فراخور توسعه قلمرو اسلام و گرویدن اقوام و ملت های مختلف و برخوردار از اقلیم های متفاوت اقتضای اقلیمی و جغرافیایی نشانه های خود را در مصالح و ریخت ظاهری سرای مسلمانان برجا می گذاشت.

در حالی که اسلام در برابر اقتضای اقلیمی و جغرافیایی، تابع منطق طبیعت بود و رویکردی تکثر گرا را بروز می داد و در برابر اقتضای فرهنگی، وجهه توحیدی و انسان ساز خود را فرو نمی گذاشت. بدین سان بود که در طی دوران اعتلای تمدن اسلامی، نوعی هماهنگی میان نیازها و اقتضاآت فرهنگی و اقلیمی در شکل بخشیدن به خانه های مسلمانان در شهرهای مختلف اسلامی بروز می یافت.

اصل اساسی در این میان عبارت بود از تعالی و گشادگی روحی انسان مسلمان و احساس امنیت جسمی و روحی او. اگر چه کوچه های تنگ و بعضا پر پیچ و خم شهرهای اسلامی، اقتضای امنیتی و اقلیمی سر زمین های اسلامی را به نمایش می گذاشت.

در عوض سراهای فراخ و خانه های دلگشا، محملی بود برای جولان و بروز وسعت فکر و گشادگی روحی انسان مسلمان در اشاره به همین واقعیت است که نویسنده کتاب شهر اسلامی متذکر می شود که: «مقایسه خیابان های وسیع و خانه های تنگ عصر حاضر با خیابان های تنگ و خانه های وسیع شهرهای اسلامی قدیم که انسان در آنها احساس می کرد تمام جهان از آن اوست، ارزش زیبایی زندگی انسان هایی را که در آن خانه ها زندگی می کردند و در آن خیابان ها رفت و آمد داشتند روشن می کند و کج سلیقگی بشر معاصر را در انتخاب خیابان های عریض و خانه های کوچک که غالبا از هشتاد متر مربع تجاوز نمی کند اثبات می کند. (عثمان، ۱۳۷۶، ۱۸۶)

البته همان گونه که می توان دریافت تنگی معابر و گذرگاه ها در شهرهای قدیم اسلامی اقتضای تحمیل شده از جانب نیازهای امنیتی، اقلیمی، اقتصادی آن روزگاران بوده است و نه یک شاخصه غیر قابل تخطی و چنان چه امکان غلبه بر این نیازها و اقتضاآت از طرق مختلف حاصل می شد، شکل دادن به معابر و خیابان های عریض و فراخ در عین برخورداری از خانه ها و منازل وسیع دور از دسترس نبود. احداث معابر عریض در شهر کوفه به سال ۱۷ هجری و خیابان چهارباغ در اصفهان عصر صفوی ، نشان از چنین تجربه ای دارد.

فهرست مطالب (فرهنگ خانه در منابع اسلامی)

• چکیده. 1
• مقدمه. 3
• خانه و سرای.. 7
• خانه و سرای در قرآن.. 8
• برخی از مهم ترین شاخصه های سرای و خانه در آیات و روایات اسلامی.. 9
• هیأت ظاهری سرای مسلمان؛ برخی بایدها و نبایدها: 9
• فرهنگ حاکم بر سرای مسلمان؛ برخی بایدها و نبایدها: 13
• نتیجه. 18
• فهرست منابع.. 20

دانلود فرهنگ خانه در منابع اسلامی در لینک بالا