مقاله تفکر و ذکر در ساختار شهر اسلامی

تأثیر و نمود مفهوم تفکر و ذکر در ساختار شهر اسلامی

مفهوم شناسی واژه ذکر در فرهنگ اسلامی

انسان در اندیشه اسلامی موجودی است که تحت آموزش الهی قرار گرفته است همان گونه که در قرآن بدان اشاره گردیده: «علم الانسان ما لم یعلم». (علق، آیه ۵) بنابراین در وجود انسان دانسته هایی ازلی وجود دارد که مقام او را فرای مقام فرشته ها تبیین نموده است. گرچه در وجود این دانسته ها تردیدی نیست، لکن به یاد آوردن این دانسته ها امری است که از انسانیت انسان نشأت می گیرد.

ذکر، مفهومی است که به سبب هم نشینی با معانی والا و نیروی تکرار، به تدریج نوعی اثر پذیری در دل انسان می زاید به نیروی ذکر، دم به دم دانسته های قدیم و ازلی انسان در لحظه های کنونی حیاتش، جاری می شوند. بنابراین ذکر، ریسمانی برای دوختن هر لحظه از زندگی دنیایی انسان به مبداء و أصل او است؛ این گونه هر لحظه از حیات وی مهر ضمانتی دریافت می کند که نقش خود را در پیش برد انسان به سوی سعادت ایفا کرده است. بنابراین به نیروی ذکر، زمان نیز دارای مفهومی مقدس می گردد.

از سویی با توجه به آیه «انا عرضنا الامانه على السموات و الارض و الجبال فأبین أن یحملنها و اشفقن منها و حملها الإنسان أنه کان ظلوما جهو» (احزاب، آیه ۷۲) انسان عهدی را پذیرفته است و امانتی از جانب خداوند وجود دارد که تنها انسان پذیرنده آن است.

آسمان بار امانت نتوانست کشید قرعه فال به نام من دیوانه زدند (حافظ)

در پس شتاب زدگی و هیاهوی زندگی است که انسان گوشی شنوا به پیغامی فرا خواهد داد. این پیغام همان امانتی است که در روز الست بر دوش انسان نهاده شده و پیمانی برای وفای به آن از انسان گرفته شده است. چه چیز می تواند بیش از عمل کردن به این عهد برای انسان، انسانیت به ارمغان بیاورد؟ (شایگان، ۱۳۸۱، ص 54) نی تو را در ذکر من آورده ام نی که من مشغول ذکرت کرده

ام نی همان الله تو لبیک ماست      زیر هر الله تو لبیک هاست(مولانا)

اصلی ترین دغدغه در پرداختن به محیط انسانی این است که با بینشی صحیح، محیطی ساخنه و سامان داده شود که انسان را به آنچه که بایستی بدان ره یابد یاری رساند. به راستی انسان بایستی به چه دست یابد و او از انسانیت چه تعریفی دارد؟ آیا فرهنگ و آبادانی در جایگاه هنر نوع بشر انسانیت است؟ معنای انسانیت شاید پیش از آن که انسان فرهنگ و آبادانی ایجاد کند در او شکل می گیرد و فرهنگ و آبادانی نمودی از نوع نگرش انسان به جهان اند.

از این رو انسانیت، وفاداری کامل انسان است به آنچه که بدان متعهد شده است. (شایگان، ۱۳۸۱، ص 54) و لازمه تعهد و پایداری به آن به یاد داشتن و به یاد آوردن آن است.

از این رو ذکر وسیله ای است تا تعلم و تعهدی را به یاد آورد. پیام آوران الهی که نامه سعادت بر انسان می خوانند نیز به عنوان یادآور معرفی شده اند
فذکر انما انت مذکر» (غاشیه، آیه ۲۱) ترجمه: «پس تو ذکر کن و به یادشان بیاور به درستی که آنچه بر توست ذکر کردن و یادآوری نمودن است.)

هم چنین قرآن خود را ذکر خوانده و خداوند نیز خود را ذاکر معرفی می کند فاذکرونی اذکرکم» (بقره، آیه 4۷) در اشارت عارف همدانی می خوانیم الذکر خبر الذکر، یاد از یاد حکایت می کند. ( الهی قمشه ای، ۱۳۷۸، ص ۳۸۳) ذکر برای انسانی که جهان بینی توحیدی دارد یاد دیگری کردن است، از خود بیرون شدن و راه یکی شدن را پیمودن است.

ذکر هم چنین در مراتب اعلای خود، لقاء الله را به همراه دارد. باد کردن مدام و پی در پی به مثابه انباشتن قطرات معنا در وجود است تا سرانجام دریا شدن و دریافتن وحدت به یقین. و وحدت در جایگاه عالی ترین معنایی است که به دماغ بشر رسیده است. (مطهری، ۱۳۸۳، ص۲۱۹)

مراتب ذکر

برای ذکر و تجلیات آن در وجود انسان در مستدرک الوسایل مراتب زیر معرفی می شود
ذکر اللسان: حمد و ثنا
ذکر النفس: جهد و عنا ذکر الروح: خوف و رجاء ذکر القلب: صدق و صفا ذکر العقل: تعظیم و حیا | ذکر المعرفته: تسلیم و رضا | ذکر السر: رویه و لقا. (محمدی، ۱۳۸۱، ص ۳۷) امام محمد غزالی در کیمیای سعادت چهار مرتبه را برای ذکر قائل می شود

اول: آن که به زبان باشد و دل غافل و اثر این ضعیف بود

دوم: آن که در دل بود ولیکن متمکن نبود و قرار نگرفته باشد و چنین بود که دل را به تکلف بر آن باید دانست

سوم: آن ذکر که قرار گرفته باشد در دل و مستولی شده و متمکن گشته، چنان که به تکلف وی را به کار دیگر باید برد…

چهارم: آن بود که مستولی بر دل مذکور باشد و بس و آن حق تعالی است و نه ذکر که فرق است میان آن که همگی دل دوست دارد و میان آن که ذکر دوست دارد.» (غزالی، ۱۳۹۱، ص ۲۰۵)

مفاهیمی که در تضاد با مفهوم ذکر قرار دارند

در تقابل با مفهوم واژه «ذکر» کلمه «غفلت» قرار دارد. (غفلت، نسیان، فراموشی و از یاد بردن) غفلت نوعی فقدان، نبود و عدم را به همراه خود دارد
فطرت اصیل انسان، دور بودن از هوشیاری و نسیان را تأیید نمی کند. هر گاه که مهر تأییدی بر ناهوشیاری و نا آگاهی و بی خبری زده می شود، وجود الهی و جنبه های خدایی انسان خدشه دار شده است. چرا که بی خبری، نوعی تاریکی و ظلمت است و نهایتا خطر را در پیش روی انسان مجسم

فهرست مطالب : تفکر و ذکر در ساختار شهر اسلامی

چکیده 1

مفهوم شناسی واژه ذکر در فرهنگ اسلامی 2

مراتب ذکر 4

مفاهیمی که در تضاد با مفهوم ذکر قرار دارند 4

چه چیز را باید ذکر کرد 5

تفکر از منظر فلسفه 7

تفکر از منظر روان شناسی 7

تفکر از منظر علمی 8

رابطه فکر و ذکر 8

تجلی ذکر و تفکر در شهر اسلامی 10

شهروند اسلامی و تجلی صفات تفکر و ذکر در شهر اسلامی 11

شهروند شهر اسلامی و تعهد 12

عواقب اعراض شهروندان از یاد خدا 13

حضور اهل ذکر در شهر اسلامی 13

ذکر عملی در جهت توجه به دیگران 14

شهرسازی اسلامی 14

چگونه در شهر زمینه های ذکر ایجاد شود 16

شهر اسلامی و مراتب ذکر 18

نتیجه گیری 20

ارائه راهکار 21

فهرست منابع 28