ساختار شهری مشهد در ابعاد مختلف اقتصادی, اجتماعی, فرهنگی و خدماتی

ساختار شهری مشهد از ابعاد مختلف اقتصادی, اجتماعی, فرهنگی و خدماتی

1- مبانی نظری مفهوم مجموعه شهری

1-1- تعریف مجموعه شهری :

مجموعه شهری (conurbation) به گستره وسیعی اطلاق می شود که از گسترش و پیوند شهرها و شهرک های متعدد بوجود می آید . به گونه ای که در عین پیوند کالبدی معمولا موجودیت جداگانه خود را حفظ می کنند .

به عبارت دیگر مجموعه شهری یک محدوده فضایی است متشکل از یک یا چند شهر اصلی و کانونهای جمعیتی , تولیدی و خدماتی پیرامون آنها که دارای روابط اقتصادی , اجتماعی و کالبدی – فضایی بصورت متقابل , مستقیم , مستمر و فزاینده با یکدیگر بوده و بازار واحدی از سکونت , اشتغال , خدمات و ظرافت را تشکیل می دهند .

2-1- تعیین شاخصهای تبیین مجموعه شهری در جهان:

امروزه رویکرد ها و نگرشهای پایه در زمینه تعیین مجموعه های شهری از رویکرد مناطق همگن به سمت مناطق عملکردی قول یافته است .

در رویکرد مناطق عملکردی , متغیر اصلی بر روابط استوار است و لزوما همگنی و تجانس وجود ندارد . در مورد مرزهای منطقه عملکردی سه نکته مهم وجود دارد

 الف) عدم ثبات و متغیر بودن مرزها

ب) عدم قطعیت عینی و کالبدی مرزها ( ملاحظات روانی _ فرهنگی و اجتماعی )

ج) عدم انطباق مرزهای عملکردی با مرزهای قراردادی سیاسی و اداری

3-1- روشهای عمده تعیین شاخصهای مجموعه شهری :

مهمترین روشهای تعیین شاخصهای مجموعه شهری عبارتند از :

الف) روشهای کمی مبتنی بر مدل جاذبه

ب)روشهای تحلیل جریان (انواع جریانهای اقتصادی , اجتماعی , جمعیتی , سیاسی , خدماتی و اداری )

ج) روشهای جغرافیایی و کالبدی _ فضایی

د) روشهای اقتصادی

بررسی و تحلیل روشهای مختلف نشان می دهد که هیچ کدام از این دیدگاهها و روشها برتری ذاتی ندارند و هر کدام از جهات و یا در موارد خاص مفیدند . در واقع هر کلانشهر و مجموعه شهری با توجه به شرایط ویژه خود می بایست از ارزشهای متناسب با شرایط فوق استفاده نماید .

بررسی نقش شهر مشهد در ساختار مجموعه شهری مشهد از ابعاد مختلف اقتصادی, اجتماعی, فرهنگی و خدماتی

3 – مختصری بر معرفی و تبیین عملکردی ساختار شهری مشهد :

ناحیه مشهد( مجموعه شهری مشهد )  مشتمل بر شهرستانهای مشهد , فریمان و چناران است که قریب به 20 هزار کیلومتر مربع معادل 8 درصد مجموع سه استان خراسان رضوی , شمالی و جنوبی وسعت دارد , در استان خراسان رضوی واقع است . بر اساس آخرین اطلاعات منتج از سرشماری سال 1375 , جمعیت ناحیه بالغ بر دو میلیون و چهارصد هزار نفر است که بیش از 40 درصد از جمعیت استان خراسان  پیش از تقسیم را در بر می گیرد .

هم اکنون نزدیک به 80 درصد جمعیت ناحیه در کانونهای شهری  آن و عمدتا در شهر مشهد و 20 درصد بقیه در کانونهای روستاییان به سر می برند . بنابراین از ویژگی های بارز شهر مشهد سهم نسبی بالای جمعیت ( بویژه شهرنشین ) نسبت به سایر نواحی است . علاوه بر آن تراکم نسبی جمعیت در ناحیه مشهد حدود 122 نفر در هر کیلومتر مربع است که بدون شک از این نظر در میان نواحی استان خراسان از تراکم بسیار بالایی برخوردار است

هر چند ناحیه مشهد هم اکنون دارای 9 نقطه شهری است لیکن بدون هیچ تردیدی شهر مشهد با جمعیت بیش از یک میلیون نفر دارای بیشترین جمعیت و نیز ویژگیهایی به قرار زیر است :

_ مرکز سیاسی – اداری سه استان خراسان رضوی

_ قطب زیارتی و گردشگری در سطح ملی

_ دومین شهر بزرگ از نظر جمعیت در سطح ملی

_ نقش و عملکرد استانی از نظر اداری , سیاسی , خدماتی , اقتصادی و فرهنگی و …

_ دارای جایگاه ویژه از نظر ارتباطات برون مرزی با کشورهای افغانستان و ترکمنستان

به این ترتیب مجموعه شهری مشهد از نظر اجتماعی _ اقتصادی و فرهنگی و … دارای ساختار متفاوت و خاص است که آن را از سایر نواحی متمایز می کند . این تمایزات بیان کننده توانها و تنگناهاست که شرح آن به صورت زیر آمده است :

_ به دلیل تمرکز انواع خدمات در کانون شهری مشهد(اداری ,فرهنگی،آموزشی، بهداشت و درمان و … ) ناحیه مشهد ارائه دهنده انواع خدمات در سطح استان محسوب می شود .

_ ارائه خدمات سطح برتر و وجود خدمات و تسهیلات شهری در ناحیه مشهد , خود عامل مهمی در جذب جمعیت بویژه در نقاط شهری و بطور مشخص  شهر مشهد قلمداد می شود .

_  بررسی های اولیه ساختار اقتصادی مجموعه شهری مشهد نشان دهنده آن است که این ناحیه به دلیل تمرکز جمعیت و فعالیت , زیر ساختها و … بیشترین تعامل اقتصادی نواحی داراست . به این دلیل بیشترین فعالیتهای اقتصادی از نظر تولید . توزیع و مصرف در مجموعه شهری مشهد صورت می پذیرد .

از نظر طرحها و اقدامات توسعه ناحیه مشهد مرکز توجه اقدامات برنامه ریزی توسعه و تجهیز فضایی محسوب می شود. عمران و توسعه ناحیه مشهد مشتمل بر طرحها ی مرتبط با منابع طبیعی , انرژی , فعالیتهای تولیدی , عمران شهری و روستایی , راه و ترابری , آموزش بهداشت و درمان , فرهنگ , خدمات گردشگری و ورزشی است که عمدتا بر پایه کمبودهای ناحیه بوده و شهرهای مشهد , چناران و فریمان را بطور خاص آماج خود قرار داده است . اگر چه از مهمترین طرحهای توسعه شهری بویژه شهر مشهد در رده اول قرار گرفته است .

_ از نظر ارتباط ناحیه مشهد با نواحی همجوار باید در نظر داشت که ارتباط اخیر دارای حوزه های متنوع و دامنه های متعدد است. حوزه های ارتباطی ناحیه مشهد با نواحی همجوار ( ناحیه قوچان , سرخس , نیشابور , تربت جام و حیدریه ) شامل ارتباط سیاسی اداری, فرهنگی, آموزشی , درمانی , بازرگانی , گردشگری و اقتصادی است . حوزه های اخیر دامنه های متفاوتی را از نظر نحوه عملکرد ناحیه مشهد مشخص می کند. لیکن پر واضح است که ارتباط ناحیه مشهد با نواحی همجوار و نیز سایر نواحی بسیار پررنگ و بی بدیل بوده و از شهرت خاصی برخوردار بوده است .

تجلی بارز ارتباط ناحیه مشهد با نواحی همجوار در حجم سفرهای روزانه در مسیرهای منتهی به کانونهای جمعیت و فعالیت ناحیه مشهد و بویژه شهر مشهد است. این سفرها در قالب اهداف گوناگون اداری, آموزشی, فرهنگی، درمانی, خدماتی , گردشگری و زیارتی و از طریق خطوط زمینی ( حمل و نقل جاده ای و ریلی  ) و نیز خطوط هوایی به انجام می رسد و در نهایت باید در نظر داشت که حوزه عمل ناحیه مشهد دامنه وسیعی تا مرزهای استان را در بر می گیرد لیکن هرچه به نواحی همجوار مجموعه شهری مشهد و نیز شهر مشهد نزدیک تر می شویم این ارتباط بسیار گسترده تر و پیچیده ت شده و شدت بیشتری می یابد .

حال با توجه به تحلیل مختصری بر عملکردها و عمده مجموعه شهری مشهد جایگاه کلانشهر مقدس مشهد را از دیدگاههای اقتصادی , اجتماعی , فرهنگی  و خدماتی در پهنه ناحیه مشهد ( مجموعه شهری مشهد ) مورد ارزیابی و بررسی قرار می دهیم .

ساختار شهری مشهد

2-1- نقش و جایگاه شهر مشهد در مجموعه شهری مشهد با تاکید بر مولفه های اقتصادی:

2-1-1- اشتغال و گروههای عمده فعالیت :

در ناحیه مورد مطالعه سهم اشتغال در بخشهای اصلی و در مقایسه با منطقه به شرح زیر است :

2-1-1-1- کشاورزی :

در مجموعه شهری مشهد به لحاظ اشتغال در بخش کشاورزی شهرستان مشهد شرایط متفاوتی را در شهرستان فریمان و چناران تجربه می کند. در شهرستان مشهد اشتغال در بخش کشاورزی در مقایسه با دو بخش دیگر در سطح پایین تری قرار دارد در حالیکه در شهرستان فریمان و چناران ترکیب به نیمی از شاغلین هر دو شهرستان در بخش کشاورزی فعال اند که می توان این مساله را در برتری چشمگیر و قابل توجه جمعیت فعال در بخش خدمات و صنعت شهر مشهد تلقی نمود . هر چند به دلیل وجود بازار بسیار قدرتمند شهر مشهد از نظر مصرف مواد کشاورزی در شهرستان مشهد فعالیت کشاورزی از قدر مطلق بالاتری ( چه از نظر اشتغال و چه از دید تولید محصولات ) نسبت به دو شهرستان فریمان و چناران برخوردار است .

ساختار شهری مشهد

2-1-1-2-صنعت و معدن :

در شهرستان مشهد با تمرکز خاص جمعیت در کلانشهر مشهد بر خلاف دو شهرستان دیگر که غلبه با فعالیتهای کشاورزی است به دلیل تراکم جمعیت اصلی شهرنشین منطقه , نیز تراکم واحدهای بزرگ صنعتی , اولأ نسبت شاغلین زیر بخش صنعت ( ساخت ) بالاست و ثانیا به دلیل توسعه سریع جمعیتی و کالبدی بخصوص شهر مشهد و نیاز به ساختمان سازی شاغلین در زیر بخش ساختمان نیز چه به لحاظ قدر مطلق و نسبی بالاتر از دو شهرستان دیگر است .

ساختار شهری مشهد

2-1-1-3- خدمات :

در شهرستان مشهد به دلیل وجود شهرکها و فعالیتهای کلانشهری و زیارتی آن فعالیتهای بازرگانی , هتل و رستوران اداری و نیز خدمات عمومی , اجتماعی و شخصی و خانگی از جمله فعالیتهای اداری و انتظامی , آموزش عالی , مراکز درمانی و نظایرآنها , از اهمیت زیادی در مقیاس ملی و بین المللی برخوردارند. در حالیکه در شهرستان دیگر فعالیتهای مربوط به بخش های مذکور در سطح شهرستان و در مقیاس مرکز شهرستان اهمیت دارند .

2-1-2- برآوردهای ارزش افزوده در بخش های اقتصادی مجموعه شهری مشهد و جایگاه شهر مشهد در این برآوردها :

2-1-2-1- کشاورزی :

شهرستان مشهد با 29 میلیارد ریال ارزش افزوده در بخش کشاورزی به 64.1 درصد ارزش افزوده مجموعه شهری مشهد را به خود اختصاص داده است . این میزان در کل ارزش افزوده شهرستان تنها 10.2 درصد را تشکیل می دهد که این مسئله بیشتر ناشی از غلبه جامعه شهرنشین و تمرکز خاص در شهر مشهد با کارکردهای خدماتی و صنعتی است . با این وجود هر چند کشاورزی در ترکیب اقتصادی شهرستان مشهد از جایگاه چندانی برخوردار نیست ولی در مقایسه با دو شهرستان چناران و فریمان که اساساً شهرستانهایی با اقتصادی کشاورزی اند ، از موقعیتی برتر برخوردار است .